با گذشت نزدیک به سه سال از تهاجم روسیه به اوکراین، تحولات میدانی و دیپلماتیک بار دیگر در نقطه حساسی قرار گرفته‌اند؛ نقطه‌ای که در آن واشنگتن می‌گوید «توافق صلح بسیار نزدیک» است، درحالی‌که مسکو همچنان بر خواسته‌های حداکثری خود اصرار می‌ورزد و کی‌یف نیز خطوط قرمزی دارد که حاضر به عبور از آن‌ها نیست.

هم‌زمان، نشت مکالمه جنجالی استیو ویتکاف، فرستاده رئیس‌جمهوری آمریکا، با مقام‌های روسیه فضای مذاکرات را آشفته کرده و کرملین آن را اقدامی «غیرقابل‌قبول» و باهدف تخریب مسیر گفت‌وگوها توصیف کرده است.

از اواسط ماه گذشته، رفت‌وآمد هیئت‌های آمریکایی، روسی و اوکراینی به ژنو و ابوظبی سرعت گرفت و پس از گفت‌وگوی ترامپ و پوتین در آلاسکا، کاخ سفید کوشید نقشه‌ راهی را که ابتدا ۲۸ بند داشت و به‌گفته طرفداران ادامه جنگ، «به‌شدت به نفع روسیه» بود، بار دیگر بازنویسی کند. بر اساس آنچه منابع دیپلماتیک به رسانه‌ها گفته‌اند، نسخه جدید این طرح که در مذاکرات ژنو به ۱۹ بند کاهش یافته، برخی موارد «غیرقابل‌قبول» برای اوکراین، ازجمله محدود کردن ارتش اوکراین و اعطای عفو کامل برای متهمان به جنایات جنگی را حذف کرده است.

بااین‌حال مقام‌های روسیه نه‌تنها نشانه‌ای از نرمش نشان نداده‌اند، بلکه چندین مقام ارشد کرملین، از جمله دمیتری پسکوف و سرگئی ریابکوف، تاکید کرده‌اند هنوز «خیلی زود» است تا از نزدیک شدن مواضع طرفین سخن گفته شود. ریابکوف، امروز پنجشنبه ۲۷ نوامبر (۱۶ آذر) تایید کرد که سفر ویتکاف به مسکو «طبق برنامه» انجام خواهد شد، اما گفت مسکو «هیچ تضمینی» برای پذیرش طرح نهایی ارائه نمی‌کند.

هم‌زمان، روسیه در رسانه‌های داخلی خود می‌گوید «قدرت‌های مخرب اروپایی»، از جمله برخی پایتخت‌های اتحادیه اروپا، می‌کوشند مسیر توافق را مختل کنند؛ ادعایی که به‌روشنی نشانه‌ای از نگرانی کرملین از همگرایی نسبی واشنگتن و کی‌یف بر سر متن پیش‌نویس جدید است.

اعتماد شکننده میان کی‌یف و واشنگتن

در اوکراین نیز وضعیت پیچیده است؛ دولت ولودیمیر زلنسکی زیر فشار انتقادات داخلی، پرونده‌های فساد و بحران انرژی ناشی از حملات سنگین روسیه قرار دارد و هرگونه امتیازدهی به مسکو می‌تواند واکنش تند افکار عمومی را به دنبال داشته باشد. بااین‌حال، آندری سیبیها، وزیر خارجه اوکراین، روز پنجشنبه تاکید کرد که «توافق بر سر یک آتش‌بس» برای کی‌یف حیاتی است و گفت تیم‌های مذاکره‌کننده آمریکا و اوکراین «به‌زودی» دیداری جدید خواهند داشت.

نمایندگان پارلمان اوکراین نیز به رسانه‌های آمریکایی گفته‌اند که پیش‌نویس فعلی «گامی مثبت» است، اما هشدار داده‌اند که هیچ توافقی نمی‌تواند شامل «واگذاری سرزمین‌های تحت کنترل یا خارج از کنترل» اوکراین باشد. این موضع در تضاد کامل با پیش‌شرط پوتین برای «به‌رسمیت شناختن واقعیت‌های سرزمینی جدید» است.

چالش دیگر، شکاف فزاینده بین تصویر ارائه‌شده از سوی دولت ترامپ نسبت به روند مذاکرات، با ارزیابی نهادهای مستقل از واقعیت میدان جنگ است. گزارش تازه انستیتو مطالعات جنگ (ISW) تصریح می‌کند که برخلاف ادعاهای روسیه، «پیروزی نظامی مسکو اجتناب‌ناپذیر نیست» و «تصرف سریع باقیمانده دونتسک نیز قریب‌الوقوع نخواهد بود.» این گزارش تاکید می‌کند که اگرچه نیروهای روسیه از زمان دیدار آلاسکا حدود ۳۵۰ مایل مربع از خاک اوکراین را تصرف کرده‌اند، اما این پیشروی‌ها به‌هیچ‌وجه تضمین‌کننده تغییر موازنه جنگ نیست.

در مقابل، تحلیل‌گران نزدیک به کرملین، از جمله تاتیانا استویانووا، معتقدند پوتین «بیش از هر زمان دیگر» از وضعیت میدان مطمئن است و تصور می‌کند که «کی‌یف دیر یا زود مجبور خواهد شد شروط مسکو را بپذیرد». از نظر این تحلیل‌گران، روسیه در حال «بازی با زمان» است و هر پیشروی کوچک، هر روستا و هر کیلومتر مربع جدید، قدرت چانه‌زنی کرملین را افزایش می‌دهد.

بوریس بوندارف، دیپلمات سابق روس که پس از آغاز جنگ از دولت پوتین جدا شد، نیز می‌گوید نسخه ۱۹بندی جدید «کمتر از نسخه ۲۸ بندی برای مسکو قابل‌قبول است» و اضافه می‌کند که حتی اگر ترامپ امتیازات گسترده‌تری بدهد، «پوتین ممکن است دوباره امتیاز بیشتری طلب کند.»

نشت مکالمه ویتکاف؛ ضربه‌ای به روند صلح؟

در میانه این فضای مبهم، نشت مکالمه محرمانه ویتکاف با مقام‌های روسیه به بلومبرگ، شوک‌آفرین شد. طبق این گزارش، فرستاده ترامپ به مقام‌های روس توصیه کرده بود چگونه با رئیس‌جمهوری آمریکا وارد مذاکره شوند؛ توصیه‌ای که از سوی منتقدان، نشانه «امتيازدهی زودهنگام واشنگتن» تعبیر شد. کرملین این نشت اطلاعات را «غیرقابل‌تحمل» خواند، اما ترامپ جونیور در دفاع از ویتکاف آن را «تکنیک مذاکره کلاسیک» توصیف کرد و منتقدان را متهم کرد که «می‌خواهند جنگ را تا ابد ادامه دهند.»

درحالی‌که ایالات متحده از «حرکت رو به‌جلوی مذاکرات» سخن می‌گوید، تردیدها درباره صداقت مسکو، محدودیت‌های داخلی اوکراین و اختلاف درون دولت آمریکا نشان می‌دهد چشم‌انداز صلح همچنان مبهم است. زلنسکی بارها تاکید کرده تنها توافقی قابل‌قبول است که «امنیت، حاکمیت و تضمین‌های غربی» را برای اوکراین تامین کند. این امر در تناقض آشکار با خواسته‌های پوتین برای «تثبیت دستاوردهای سرزمینی» است.

از سوی دیگر، روسیه با وجود مشارکت ظاهری در گفت‌وگوها، حملات پهپادی و موشکی خود را تشدید کرده و شبکه انرژی اوکراین را دوباره در آستانه زمستان به نقطه بحران کشانده است؛ نشانه‌ای از اینکه کرملین همچنان «دیپلماسی همراه با فشار نظامی» را موثرترین تاکتیک می‌داند.

در نهایت، این دور از مذاکرات، مانند موارد پیشین، در سایه بی‌اعتمادی عمیق، محاسبات متناقض و پیشروی‌های قطره‌چکانی روسیه ادامه دارد. نزدیک‌شدن طرف‌ها به یک توافق، هرچند محتمل، اما همچنان بیش از آنکه واقعیت میدانی باشد، یک هدف دیپلماتیک دوردست است. این هدف شاید تنها زمانی ممکن شود که یکی از طرفین یا هر دو، به این نتیجه برسند که هزینه‌های ادامه جنگ از بهای مصالحه کمتر است.