در سالهای اخیر به موازات گسترش شبکههای اجتماعی و باوجود تلاش حکومت برای اعمال فشار و محدودیت، مناسبتهایی مانند هالووین، ولنتاین و جمعه سیاه یا بلک فرایدی (Black Friday) نیز به بازار ایران راه پیدا کردهاند. کسبوکارهای ایرانی نیز که با رکود جدی مواجهاند، با درک علاقهمندی نسل جوان به مناسبتهای جهانی، تلاش میکنند از این موجها برای رونقبخشی به بازارشان استفاده کنند. مثل همین روزها که در آستانه جمعه سیاه، بسیاری از فروشگاههای آنلاین و شهری، از پوشاک و کیف و کفش گرفته تا لوازم خانگی و کالاهای دیجیتال، کارزارهای تبلیغاتی و فروش فوقالعاده را حسابی داغ کردهاند.
اما این تمام ماجرا نیست، زیرا بر اساس برخی گزارشهای میدانی، کلاهبرداری، تخفیفهای صوری و گرانفروشی هم به پای ثابت جمعه سیاه ایرانی تبدیل شدهاند. برخی رسانههای حکومتی نیز با برجسته کردن همین موارد در تلاشاند که مردم را از مشارکت در این مناسبتها برحذر دارند. حال آنکه بهرغم این مقاومت حکومتی، جذابیت اجتماعی مناسبتهای جهانی مانند جمعه سیاه در حال رشد است.
تخفیفهای واقعی و غیرواقعی جمعه سیاه
«جمعه سیاه» مناسبتی است که یک روز پس از جشن شکرگزاری در آمریکا برگزار میشود و موعد آن نیز آخرین جمعه ماه نوامبر است که امسال با هفتم آذرماه مصادف شده است. در آمریکا و اروپا، این روز بهعنوان شروع خرید برای کریسمس شناخته میشود. در این روز فروشگاهها از مارکهای معتبر گرفته تا خردهفروشها، اجناس خود را با تخفیفهای گسترده عرضه میکنند و بسیاری از مردم نیز آن را زمانی مناسب برای خرید مایحتاج و کالاهای دلخواه خود میدانند. این سنت خرید حالا دیگر تنها به آمریکا و اروپا محدود نیست و در بسیاری از کشورهای جهان، از جمله ترکیه و ایران نیز جای خود را باز کرده است.
در ایران، بسیاری از کسبوکارهای که با رکود عمیق، کاهش شدید قدرت خرید مردم و انباشت کالا در انبارها روبرو هستند، جمعه سیاه را فرصتی طلایی برای تزریق رونق موقت به بازار میبینند.
آنها با برچسبهای تخفیف و ارائه پیشنهادهای هیجانانگیز، تلاش میکنند مشتریان بیشتری را جذب کنند. در سوی دیگر، مصرفکنندگانی که مدتها است قیمتهای سرسامآور مانع خرید اجناس موردعلاقهشان شده است، این مناسبت را بهترین زمان برای دسترسی به کالاهای دلخواه میدانند.
سایت اقتصادنیوز در گزارشی درباره رکود اقتصادی ماه آبان نوشت: «فروشندگان میگویند آبان امسال یکی از کمرمقترین ماههایشان بود و آنچه در مواجهه با مشتریان دیدهاند، چیزی فراتر از «کاهش خرید» است؛ مردم دیگر حتی درباره قیمت نقدی سوال نمیکنند. اولین پرسش، تعداد ماههای اقساط است. همین کافی است تا نشان دهد جمعه سیاه امسال دیگر صرفا درباره تخفیف نیست؛ درباره روش پرداخت هم هست. در حالی که تا دو سال پیش خرید قسطی بیشتر برای کالاهای گرانقیمت مرسوم بود، امروز خرید قسطی برای کفش، کیف، لوازم آرایشی، لوازم کوچک خانه و حتی پوشاک بچگانه هم عادی شده است و خانوارهای ایرانی یاد گرفتهاند فشار هزینه را روی چند ماه تقسیم کنند، نه اینکه یکباره از حساب خود برداشت کنند.»
در بخش دیگری از این گزارش، آمده است: «گروهی از مردم خریدهای ضروری را تا پایان پاییز نگه داشتهاند. لباس زمستانی کودک، گوشی موبایل که دیگر قابل تعمیر نیست، لوازم ضروری خانه، کالاهای مصرفی تکرارشونده، اینها نیازهاییاند که نمیتوان برای همیشه عقب انداخت و بلک فرایدی برای این خانوارها فرصتی است تا این عقبافتادگی را جبران کنند.»
همگی این دلایل در کنار هم به علاوه علاقهمندی جوانان به همسویی با جهان، باعث شدهاند که حالا دیگر جمعه سیاه در ایران نیز به بازاری داغ تبدیل شود. بر اساس گزارشهای میدانی، فروشگاههای بسیاری از اواخر آبانماه خود را برای جمعه سیاه آماده و تخفیفهایشان را اعلام کردهاند. برخی فروشگاهها نیز با نصب اعلامیه و بنر به استقبال این روز رفتهاند. حتی فروشگاههای آنلاین هم از این جریان عقب نماندهاند.
با این حال، از مجموع گزارشهای میدانی و اطلاعاتی که برخی کاربران شبکههای اجتماعی به اشتراک گذاشتهاند، چنین برمیآید که جمعه سیاه در ایران برخلاف کارکرد اصلیاش، به فرصتی مناسب برای سوءاستفاده سوداگران تبدیل شده است. به این صورت که اجناس خود را با قیمتهایی حتی گرانتر از روزهای عادی ولی با برچسب و ادعای تخفیف برای فروش، عرضه میکنند.
سایت رویداد۲۴ در گزارشی با بررسی این موضوع نوشت: «بررسیها نشان میدهد که بسیاری از این تخفیفها صوریاند؛ یعنی قیمت کالاها پیش از اعلام تخفیف افزایش یافته یا تخفیف اعلامشده در عمل هیچ مزیتی برای خریدار ندارد. در مواردی حتی دیده شده که قیمت نهایی کالا پس از تخفیف، از قیمت همان کالا در فروشگاههای دیگر بالاتر است. از این رو این تناقض آشکار، بلک فرایدی ایرانی را به یک بازی روانی با مصرفکنندگان بدل کرده است.»
در همین رابطه، خبرگزاری ایلنا نیز به نقل از بهنام نیکمنش، معاون بازرسی و نظارت اتاق اصناف ایران، هشدار داد تخفیفهای ۸۰ تا ۹۰ درصدی که فروشندهها این روزها تبلیغ میکنند، واقعی نیست. او به خریداران توصیه کرد هنگام خرید حتما فاکتور دریافت کنند، زیرا میزان تخفیف واقعی در فاکتور ثبت میشود و از بروز تخلفات احتمالی جلوگیری میکند.
تقابل ایدئولوژیک حکومت با مناسبتهای جهانی
صرفنظر از اینکه سوءاستفاده برخی سوداگران از مناسبتهایی مانند جمعه سیاه، واقعی و قابل نقد است، رویکرد رسانههای حکومتی در نفی کلی این مناسبت که اصل برگزاری چنین رویدادهایی را زیر سوال میبرند، هم تاملبرانگیز است؛ رویکردی که پیشتر در مواجهه با مناسبتهای جهانی دیگری مانند ولنتاین و هالووین نیز دیده شده است.
محتوای گزارشها و تیترهای این رسانهها در واقع خشم مقامهای حاکمیتی از برگزاری این رویدادهای جهانی را بازتاب میدهد. برای مثال خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه پاسداران با تیتر «روز نقرهداغ کردن مردم» به استقبال جمعه سیاه رفته و خبرگزاری مهر، وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، هم تیتر زده است: «روزی برای خرید یا دام کلاهبرداران؟» تیتر روزنامه همشهری وابسته به شهرداری تهران نیز این بود: «دروغی به نام بلک فرایدی». به علاوه، سعید منتظرالمهدی، سخنگوی فراجا، از «رشد پروندههای کلاهبرداری اینترنتی و تلههای خرید در جمعه سیاه» خبر میدهد.
با تاکید دوباره بر این موضوع که هر مناسبتی از جمله جمعه سیاه، میتواند به محل سوداگری و سوءاستفاده برخی تبدیل شود، باید به این نکته هم توجه داشت که نگرانی مسئولان و رسانههای حکومتی آنگونه که ادعا میکنند «گرانفروشی، کلاهبرداری و نقرهداغ کردن مردم» نیست، بلکه نگرانی عمیق آنان را از گسترش سبک زندگی جهانی در ایران نشان میدهد. اصلا به همین دلیل است که در مواجهه با چنین مناسبتهایی ادعای بازگشت به آیینها و مناسبتهای ایرانی را مطرح میکنند.
اوایل آبان امسال که برگزاری مراسم هالووین در ایران داغ شده بود، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، در واکنش به گرایش نسل جوان به این مناسبت گفت: «خودمان این همه جشن ملی داریم، هالووین کجا بود؟» او در ادامه، «بازگشت به جشنهای ملی و مذهبی» را بهعنوان «راهکاری» برای جلوگیری از گسترش جشنهای غربی دانست.
سخنان این مقام دولتی که پیشتر مقامهای دیگر نیز مشابه آن را مطرح کرده بودند، از این جهت شگفتانگیز است که جمهوری اسلامی طی بیش از چهار دهه برای از بین بردن میراث ملموس و ناملموس ایران از هیچ تلاشی خودداری نکرده است. بیشتر مناسبتهای ملی از جمله جشنهای دوازدهگانه، هرگز امکان برگزاری در فضاهای عمومی را ندارند و حتی جامعه زرتشتی ایران نیز به ناچار این مراسم را در محیطهای بسته و بیسروصدا بر پا میکنند، اما حالا که میل جوانان به پیوستن به روند جهانی افزایش یافته است، آنها برای مردم نسخه بازگشت به جشنهای ملی را میپیچند.
بلکفرایدی از نیم قرن پیش تاکنون
نخستین نشانههای استفاده از اصطلاح «جمعه سیاه» به دهه ۱۹۶۰ در ایالت پنسیلوانیا بازمیگردد؛ زمانی که پلیس فیلادلفیا برای توصیف شلوغی و هرجومرج خیابانها در روز بعد از شکرگزاری، به دلیل سیل خریداران و آغاز بازیهای سالانه فوتبال آمریکایی، اصطلاح «جمعه سیاه» را به کار برد. این واژه بعدها در میان فروشندگان معنای دیگری یافت: روزی که حسابهای مالی فروشگاهها از «قرمز» که معنی ضرر و زیان میدهد، به «سیاه»، یعنی سوددهی تبدیل میشد و نقطه عطفی در درآمد سالانه بود.
از دهه ۱۹۸۰ به بعد، بلکفرایدی بهتدریج در فرهنگ خرید آمریکایی تثبیت شد و نشانهای تجاری بزرگ آن را به فرصتی برای فروش فوقالعاده و عرضه محدود کالاها تبدیل کردند. با گسترش اینترنت و خرید آنلاین این سنت تجاری از مرزهای آمریکا فراتر رفت و ابتدا به اروپا، سپس به آسیا و خاورمیانه راه یافت.
گردش مالی جمعه سیاه در جهان به قدری عظیم است که آن را به یکی از بزرگترین رویدادهای اقتصادی سال تبدیل کرده است. در آمریکا، تنها در یک روز میلیاردها دلار تراکنش ثبت میشود و بسیاری از مارکها بخش قابلتوجهی از سود سالانه خود را در همین چند ساعت به دست میآورند. در اروپا نیز میلیونها نفر در این روز به فروشگاهها هجوم میآورند و برای خرید کالاهای تخفیفدار ساعتها در صف صندوقهای پرداخت در انتظار میمانند. همچنین با گسترش خرید آنلاین، فروشگاههای اینترنتی نیز سهم قابلتوجهی از بازار جمعه سیاه را به خود اختصاص دادهاند و از آن سود میبرند.
