در حالی‌ که گنبدهای تاریخی مراغه از شاخص‌ترین یادگارهای معماری دوره‌های سلجوقی و ایلخانی محسوب می‌شوند و نمونه‌هایی بی‌بدیل در ایران‌اند، شواهد میدانی و گزارش‌های رسمی از وقوع بحران جدی در روند مرمت این آثار ملی حکایت دارد.

 کارشناسان هشدار داده‌اند که استفاده از مصالح غیراصولی مانند رنگ و سیمان صنعتی و مواد شیمیایی آسیب‌زا این گنجینه‌های معماری را در معرض تخریب تدریجی قرار داده و به گفته آنان، آنچه در مراغه جریان دارد، «مرمت نیست، بلکه بازسازی اشتباه است» و این بناهای ارزشمند به «آزمایشگاه بی‌تدبیری» مسئولان بدل شده‌اند.

روزنامه هفت‌ صبح وضعیت گنبد سرخ (شاهکار قرن ششم هجری) و گنبد غفاریه (بنای ایلخانی) را بحرانی توصیف کرده است. به نوشته این روزنامه، گنبد سرخ زیر لایه‌هایی از بندکشی‌های زمخت و مصالح تازه پنهان شده و درخشش کنونی آن «مصنوعی و حاصل رنگ پلاستیکی و سیمانی» است که اصالت هزارساله بنا را مخدوش کرده است.

میراث خبر درباره گنبد غفاریه گزارش داده که این بنا قربانی استفاده از مصالح نامتجانس شده، به طوری که ستون‌های آن به جای ملات و آجرهای لعاب‌دار اصیل، با رنگ اکریلیک پوشانده شده‌ و برای «استحکام‌بخشی» آن‌ها، ماده شیمیایی پارالویید به کار رفته است. کارشناسان با تاکید بر غیرمتجانس و آسیب‌رسان بودن اکریلیک و پارالویید، این اقدام را «چهره زشت یک مرمت غیرحرفه‌ای» دانسته‌اند.

یکی از فجایع فنی دیگر، رنگ‌آمیزی کتیبه‌های تاریخی گنبد سرخ با «گل اخرا» است که نشان‌دهنده «نبود خوانش دقیق و شناخت شیوه مرمت» نزد مجریان و «بی‌سوادی فنی» آنان برای اجرای چنین پروژه‌ای است. تمامی این اقدام‌های غیرعلمی در حالی انجام شده‌اند که اجرای پروژه «فاقد طرح مصوب» بوده و بر تصمیم‌های سلیقه‌ای تکیه داشته است.

گنبد کبود، نگین فیروزه‌ای مراغه، نیز سال‌ها است که از رطوبت و بی‌توجهی، ترک برداشته و طرح مرمتی سقف آن هم که از سال ۱۳۹۵ آغاز شد، به دلیل «کم‌کاری پیمانکار و کمبود اعتبار» بیش از یک سال می‌شود که متوقف مانده است. برج مدور نیز با ترک‌های عمیق و گنبد نیمه‌فروپاشیده، در وضعیت بحرانی به سر می‌برد.

در حال حاضر، گنبد کبود و برج مدور داربست‌گذاری شده‌اند و در آستانه شروع مرمت قرار دارند، اما با توجه به فاجعه اخیر در گنبد سرخ و غفاریه، جامعه تخصصی میراث فرهنگی به‌شدت نگران است که این دو گنجینه نیز قربانی همین «بی‌برنامگی و بی‌سوادی فنی» شوند.

بر اساس گزارش‌ها، در شهریورماه، ۲۵ میلیارد تومان اعتبار برای مرمت بناهای تاریخی مراغه اختصاص یافت که ۲۰ میلیارد تومان آن صرف مرمت ۱۲ بنا، مسجد و پل تاریخی شد. با وجود این تزریق مالی قابل‌توجه، پروژه‌های مرمتی در مراغه همچنان ناقص، غیراصولی و فاقد نظارت علمی قوی‌اند.

 از دیدگاه انجمن‌های تخصصی، نقطه ثقل این بحران نبود تخصص مدیریتی در وزارت میراث فرهنگی است. انجمن علمی باستان‌شناسی با صدور بیانیه‌ای، ابراز تاسف کرده است که در سپهر سیاسی کشور، به میراث فرهنگی «به‌عنوان یک حوزه تخصصی با متخصصان خاص خود نگریسته نمی‌شود».

مشکلات محیطی نظیر تجاوز به حریم آثار نیز بر شدت بحران افزوده و گزارش‌هایی مبنی بر صدور مجوز ساخت‌و‌ساز برای یک شرکت سرمایه‌گذاری در حریم ۲۵ متری گنبد کبود منتشر شده است.

کارشناسانی که مستندات خود را درباره وضعیت گنبدهای مراغه به پژوهشگاه میراث فرهنگی ارسال کرده‌اند، هشدار داده‌اند که تداوم روند فعلی می‌تواند اصالت معماری و ارزش تاریخی گنبدهای ثبت‌شده مراغه را به‌شدت و «به‌طور جبران‌ناپذیری» خدشه‌دار کند.

علی‌رغم ارسال گزارش‌های تصویری و نامه‌نگاری رسمی با نهادهای عالی‌رتبه، روند آسیب‌زننده مرمت همچنان ادامه دارد و تعلل‌ها این پرسش جدی را مطرح می‌کند که چرا به‌رغم هشدارهای رسمی، روند تخریب‌ها متوقف نشده است.

مراغه، شهری با پیشینه‌ تمدنی چندلایه، در شمال‌غرب ایران قرار دارد و به‌ سبب برخورداری از پنج گنبد و برج آرامگاهی تاریخی، در گذشته به «شهر برج‌ها» شهرت داشته است. این آثار که برخی به دوران پیش از اسلام و برخی به دوره‌های سلجوقی و ایلخانی تعلق دارند، از مهم‌ترین منابع برای مطالعه و بازسازی تاریخ معماری ایران به‌ شمار می‌روند.

گنبد سرخ که قدیمی‌ترین بنای باقی‌مانده در مراغه است، در دوره سلجوقیان و بر پایه‌ای مربع‌شکل، در دو طبقه ساخته شد. این گنبد در جنوب‌غربی شهر قرار دارد و از نظر ساختار و تزیینات، الگوی اصلی سایر گنبدهای تاریخی مراغه محسوب می‌شود. این بنا طبق کتیبه‌ها، در سال ۵۴۲ هجری قمری به دستور عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم و به دست بنی‌بکر محمد بن بندان بن محسن، معمار نامدار آن دوران، ساخته شد.

گنبد مدور نیز دو طبقه شامل سردابه و نمازگاه دارد، اما هویت فرد مدفون در این گنبد هنوز مشخص نیست. گنبد مدور سال ۵۶۳ هجری قمری با استفاده از سنگ‌های آهکی متخلخل، حجاری‌ و با آجرهای خشتی و ساروج ساخته شد و ورودی آن را با تزییناتی مشابه گنبد سرخ آراستند.

گنبد کبود  یا مقبره مادر هلاکو خان نیز که تنها ۱۰ متر با گنبد مدور فاصله دارد، از مشهورترین و پررمزورازترین بناهای مراغه است. این بنا به شکل منشوری ۱۰ وجهی، در دو طبقه با طاق‌نماها و تزیینات ظریف ساخته شده است. اغلب کارشناسان آن را متعلق به دوره سلجوقی و احتمالا ساخته‌شده در سال ۵۹۳ هجری قمری می‌دانند. به سبب انتساب آن به مادر هلاکو خان، برخی آن را مربوط به دوره مغول می‌دانند؛ هرچند آندره گدار، ایران‌شناس فرانسوی، تاریخ ساخت آن را پیش از دوران هلاکو ارزیابی کرده است.

گنبد غفاریه هم با پلان مربع شکل گرفته و دور تا دور آن مزین به کتیبه و خطوط تزیینی است. این گنبد به دوره ابو سعید بهادرخان، آخرین ایلخان مغول، تعلق دارد و آرامگاه شمس‌الدین قره‌سنقر، حاکم مراغه در قرن هفتم هجری، محسوب می‌شود.